Seyahatnamelerdeki Antakya – 6 –
Düyunu Umumiye Genel Sekreteri
Vital Cuinet
1833 yılında Fransa’nın İsviçre sınırında Longeville isimli bir köyünde doğan Vital Casmiri Cuinet ya da Vital Cuinet 1896 yılında İstanbul’da hayatını kaybetti. Bir oryantalist, bir coğrafyacı ve yazardı. Osmanlı İmparatorluğunun son dönemlerindeki borçlarını kontrol altında tutmak isteyen yabancı devletlerin kurdukları Düyunu Umumiye’nin on iki yıl boyunca genel sekreterliğini yapmıştı. Türkiye kökenli olmayan bir kaynak aşağıdaki fotoğrafta mezartaşı görülen Cuinet’ye ait mezarın İstanbul’da bulunduğunu yazmakta.
Bu mezartaşında Cuinet’nin Fransa’da sivillere verilen en yüksek rütbeli nişan olan Legion D’Honneur nişanına, Napolyon Bonaparte döneminde başlayıp 1950 yılına kadar seçkin üniversite görevlilerini onurlandırmak için verilen Officier D’Academie ödülüne sahip olduğunu; Düyunu Umumiye Genel Sekreteri olarak görev yaptığını, ülkemizde ilki Adana’da kurulan ve Fransız kültürünü yayma amacını taşıyan L’Allience Française’in başkan yardımcısı olarak çalıştığını, 1821 yılında kurulan dünyanın en eski coğrafya topluluğu olan La Societe Geographie de Paris’nin üyesi ve ödül kazanan kişisi, La Societe de Geographie de Ceneve’in üyesi, La Societe de Statistique de Paris’nin üyesi ve ödül kazanan kişisi olduğu yazmaktadır.
Bizim için Düyunu Umumiye tarafı önemli olan Cuinet Anadolu’yu karış karış gezen bir coğrafyacı idi. Amacı ise artık son demlerini yaşamakta olan Osmanlı Devleti’nin borçlarını ödeme yeteneği olup olmadığını ortaya çıkaracak bir çalışma yapmaktı.
Yaptığı işin Osmanlı devlet görevlilerinin eksik ya da hatalı bilgilendirmeleri sonucu tamamlanamayacağını sonucuna varmış olsa da, bu çalışması bir dönemin sosyal ve kültürel hayatı ve özellikle nüfusu hakkında bilgi edinmek isteyenlerin başlıca kaynaklarından biri oldu. Ülkemizde şehir hatta ilçe çalışması yapan sayısı belirsiz kişi Vital Cuinet’nin bu eserinden yararlandı. Ama yine de çalışmasının en fazla uygulandığı konu 1915 olayları ve buna bağlı olarak Osmanlı sınırları içinde yaşayan Ermenilerin nüfusu oldu. Kimi Türk yazarlar çalıştıkları yerleşim yeri için Cuinet’nin Türk nüfusu özellikle düşük gösterdiğini yazarken, kimi Ermeni kökenli kaynaklarda da tam tersi bir eleştiri getirilerek Ermeni nüfusun az gösterildiği söylenmiş , hatta Türklerin Vital Cuinet’nin sunduğu rakamlarla tezlerini savundukları iddia edilmiştir.
Vital Cuinet’nin çalışması 1891 yılında “La Turquie D’Asie, Geographie Administrative, Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province de L’Asie Mineure” ismiyle dört ciltlik bir kitap olarak yayımlanmıştır.
Kısaca La Turquie D’Asie (Asya’nın Türkiyesi) ismini taşıyan bu kitap Osmanlı topraklarındaki yerleşim yerlerinin sosyal, kültürel ve ekonomik yapıları hakkında bilgiler verir. Antakya’yı da o zamanlar Osmanlı Devleti’nde Halep vilayetine bağlı bir sancak iken anlatmaktadır. Birinci cildinde verilen bir harita ise Antakya’nın da içinde olduğu Halep vilayetini gösterir.
La Turquie D’Asie (Asya’nın Türkiyesi)
Vital C. Halep Vilayeti
Antakya’nın yer aldığı bölüm kitabın ikinci cildinde “Caza D’Antioche (Antakie)” başlığı altında, 191 ila 207 arasındaki sayfalarda istatistiksel bilgiler eşliğinde anlatılmıştır. Bu sayfaların önemli bir bölümü kentin tarihi ve nüfusa ilişkin tablolardır. Alt başlıklar ise; Konumu ve Sınırları, İdari Bölüm şeklinde devam eder. Vital Cuinet’nin satırlarında Antakya 4 nahiye ve 310 köyden oluşmaktadır. Ama kitabın en dikkat çekici ve nitekim üzerinde en çok durulan bölümü Nüfus başlığı altında verilen rakamlarla ilgilidir.
Nüfus
Aşağıdaki tablo Antakya sancağının nüfus için verilmiştir: Buna göre toplam 62 bin 850 kişilik bir nüfus vardır sancakta ve Suriyeli Arapların sayısı 20 bin, Türklerin sayısı 10 bindir. 10 bin Nusayri, 3 bin Kürt, 3 bin de Çerkez yaşamaktadır. Hristiyanları ise mezheplerine göre tablolamış ve 16 bin 584 kişi olduklarını yazmıştır.
Antakya sancağının nüfusu
Osmanlı Döneminde Antakya’nın Nüfusu ve Dini Yapısı başlıklı araştırmasında Adem Tutar, Vital Cuinet’nin eserini temel bir kaynak olarak göstermekle beraber nüfus bilgilerine temkinli yaklaşır. Tutar’a göre Cuinet’nin bilgileri nüfus ve dinsel yapı söz konusu olduğunda vilayet salnameleri ile çelişmektedir. Cuinet hakkında benzer düşünceleri paylaşan sadece Adem Tutar da değildir.
“Adana Ermenileri” veya “Erȃmine-i Acem”, Tarihin İçinden, Prof. Dr. Yılmaz Kurt da Cuinet’nin Türk nüfusunu kasıtlı olarak düşük gösterdiğini yazmaktadır. Çukurova Stratejik Araştırmalar Merkezi tarafından yayımlanan bir makalede de “sömürge memuru” diye nitelenen Cuinet’nin Adana’da nüfus bilgilerini oluştururken kiliseden aldığı bilgilerle gerçek nüfus rakamlarını değiştirdiği yazmaktadır.
Ama Cuinet’nin verdiği bilgilerin doğru olduğunu söyleyen de çok kişi vardır. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Araştırma Görevlisi Ahmet Edi, Erzurum’a ilişkin yaptığı bir çalışmada Cuinet’nin Düyünu Umumiye çerçevesinde çalıştığı için verdiği bilgilerin “net ve eksiksiz” olduğunu yazmıştır. Gümüşhane için benzer bir çalışma yapan Kemal Saylan Vital Cuinet’nin verdiği bilgiler için “Osmanlı resmi istatistikleriyle birebir paralellik arz etmektedir” demektedir. Avram Galanti tarafından hazırlanan Ankara Tarihi isimli kitapta 19. yüzyıl başlarındaki Ankara nüfusu verilirken doğrudan Vital Cuinet’den alınan rakamlar kaynak gösterilmiştir. “Seyyahların Gözünden Düzce ve Nüfus Değişimi” başlıklı bir makalede de Cuinet’nin verileri Düzce’nin belirtilen tarihteki nüfusu için doğrudan kullanılmıştır.
Vital Cuinet ve nüfus konusu Seyahat(name)lerdeki Antakya kitabında ayrıntılı olarak işlenecektir. Fakat şurası çok açıktır ki, gittiği yerlerde iyi gözle bakılmanın mümkün olmadığı bir alacaklı müfettişinin hangi alanda olursa olsun toplayabildiği bilgilerin kesin doğru olduğunu söylemek son derece zordur. Elbette böyle düşünmek başta kendi gözlemleri ve yorumları olmak üzere yazdıklarının değerini eksiltmez. Sonuçta Asya’daki Türkiye, hangi amaçla olursa olsun daha önce hiç kimsenin başlamadığı bir çalışmadır, benzersizdir.
Kamuya Açık Yapılar alt başlığını taşıyan satırlarda kentteki camiler, kiliseler, mescitlerden mağazalara, kafelere, otellere dek istatistiksel bilgiler yer alır.
Kitabın 103. sayfasına göre o dönemin Hassa’sı 38 köy ve 7800 kişilik bir nüfustan oluşmaktadır, 105. Sayfasında Payas vardır: Payas için 49 köy ve 18 bin 838 kişilik nüfustan söz edilir. Payas’taki etnik dağılım ise 3200 – 3500 arasında Müslüman, 2500 – 3000 arasında Hristiyan, Ermeni ve Rum Ortodokstur.
201 ila 207 sayfaları arasında da İskenderun işlenmiştir. İlçe merkezinde 3255 Müslüman, 3553 Hristiyan, 42 Yahudi, toplam 6580 kişilik bir nüfus, üçü Hristiyanlara ait 4 adet ilkokul vardır.
İskenderun’a ait anlatım, Konumu, Sınırları, İdari Yönetimi alt başlıkları ile devam eder.
Bitki örtüsü, nehirler, göller, yollar, ulaşım, dağlar, endüstriyel üretim yine istatistiksel, madenler, ticaret verilerle açıklanmış diğer bazı alt başlıklardır. Bölümün sonunda ise İskenderun Limanı ayrıntılı tablolarla anlatılmıştır.
Kaynakça
1. Osmanlı Döneminde Antakya’nın Nüfusu ve Dini Yapısı (1860-1921), Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 5, Elazığ 2000
2. Armenia on the Road to Independence 1918, Richard G. Hovannisian, 1967
3. La Turquie D’Asie, Geographie Administrative, Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province de L’Asie Mineure, Cilt 2, Paris, 1891
4. Osmanlı Döneminde Antakya’nın Nüfusu ve Dini Yapısı (1860-1921), Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 5, Elazığ 2000
5. Fransız Seyyah Vital Cuinet’in Gözüyle Erzurum Vilayeti’nin Nüfus Popülasyonu, Ahmet Edi, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü
6. Kemal Saylan, Seyyahların Gözüyle Gümüşhane (Osmanlı Dönemi), Gümüşhane Üniversitesi Yayınları No 32, 2016
7. “Adana Ermenileri” veya “Erȃmine-i Acem”, TARİHİN İÇİNDEN, Prof. Dr. Yılmaz KURT, Ankara Üniversitesi
8. Avram Galanti, Ankara Tarihi, Çağlar Yayınları, 2005
9. Arsen Yarman, Palu – Harput 1878 Çarsancak, Çemîşgezek, Çapakçur, Erzincan, Hîzan ve Civar Bölgeler
10. Doğan Avcıoğlu, Osmanlının Düzeni Türklerin Tarihi, Kırmızı Kedi Yayınları, Yayına Hazırlayan: Doğan Yurdakul, 2013
About Post Author
